Roman Özetleri
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
1
I. ÜNİTE: SANAT METİNLERİNİN AYIRICI
ÖZELLİKLERİ
Sanat eserlerinin ortaya çıkmasının birçok
sebebi vardır. Sanatçı kendini diğer insanlara
anlatabilmek için çeşitli yollar denemiştir
çağlar boyunca. Kendini anlatma çabası,
sanatçının zihninde ortaya çıkmış, bu isteği
giderebilmek için de çeşitli yollar denemiştir.
İşte onun bu denediği yollar daha sonra
sanatların ve sanat eserlerinin ortaya
çıkmasını sağlamıştır.
Edebiyatta bir gelenek vardır. Sanatçılar,
yaşadıkları çağın duygu, düşünce vb.
anlayışlarını içine doğdukları toplumda hazır
bulduklarından, geleneksel olarak yüzyıllarca
işlenen bir edebiyat geleneğine de sahip
olacaklardır. Sanatçılar, yaşadıkları döneme
göre değerlendirilirler sözü de bu anlamda
doğrudur. Sanatçı, yaşadığı dönemin değer
yargıları, duygu ve düşüncelerine göre
değerlendirilirler.
Bir milletin ilerleyip yükselmesi için sanat ve
bilim alanında yenilik düşüncesine açık
olmaları gereklidir. Bir millet sanat ve bilim
alanında ilerleyebiliyorsa, daima yükselebilir.
Sanat Metinleriyle Öğretici Metinler
Arasındaki Farklar
Öğretici Metinler:
Okuyucuya vermek amacıyla yazılır.
Kurgu değildir, gerçekler dile getirilir.
Gerçeklik ön plandadır.
Açıklayıcı anlatım türüyle kaleme
alınır.
Resmi, açık ve sade bir dille yazılır,
üslup kaygısı yoktur.
Sanat kaygısı taşımaz.
Dil göndergesel işlevde kullanılır.
Sanatsal Metinler:
Okuyucuya estetik zevk vermek
amacıyla yazılır. Güzellik esas
alınarak yazılmıştır.
Bilgilendirme amacı yoktur.
Okuyucuda merak uyandırır.
Dil sanatsaldır, üslup kaygısı vardır.
Öyküleyici ve betimleyici anlatım
türüyle kaleme alınır.
Kişi, zaman, mekân, tarih
değiştirilebilir.
Olaylar gerçek ya da kurmacadır.
Gerçekler kurgulanarak anlatılır.
Hayallere ve mecaz anlatımlara yer
verilir.
Samimi, süslü ve mecazlı dil kullanılır.
Dil şiirsel işlevde kullanılır.
II. ÜNİTE: SANAT METİNLERİ
1. FABL
Sonunda ders verme amacı güden, genellikle
manzum öykülerdir. Fablların kahramanları
genellikle hayvanlardır. Ama bu hayvanlar
insanlar gibi düşünür, konuşur ve tıpkı
insanlar gibi davranır.
Dünyanın en ünlü fabl yazarları Ezop ve Jean
de La Fontaine'dir. Ezop'un fablları İ.Ö. 300
yılında derlenerek yazıya geçirilmiştir. ABD'li
James Thurber ve İngiliz George Orwell
çağdaş fabl yazarlarıdır. Fablı ilk olarak
yazanlar Hititlerdir. Hititler fablları taş
tabletlere yazıp resimliyorlardı.
Özellikleri:
İnsanlar arasında cereyan eden
olayları hayvanlar bitkiler ya da cansız
varlıklar arasında geçiyormuş gibi
göstererek bu yolla insanlara ahlak ve
ibret dersi vermek örnek göstermek
ya da bir düşünceye güç kazandırmak
isteyen bir çeşit masaldır.
Teşhis ve intak sanatları üzerine
kurulmuştur.
Dünya edebiyatında ilk ve önemli
fabllar Hint yazarı Beydeba’ya aittir.
Beydeba'nın fablları “Kelile ve Dimne”
adlı bir eserde toplanmıştır.
Fransız Edebiyatı’ndan La Fontaine,
fabl türünün en önemli sanatçısıdır.
Türkçedeki ilk örneği Şeyhi’nin
17.yy.’da yazdığı “Harname”dir.
Fabllar manzum (şiir) veya nesir
(düzyazı) biçiminde yazılabilirler.
Fabllar hem nazım, hem nesir
biçiminde olurlar.
Fablın sonunda her zaman bir ahlak
dersi (kıssadan hisse) vardır. Bu ders
kısa, açık ve doğru olmalıdır ve
mutlaka öykünün doğal bir neticesi
gibi görülmelidir.
Fabllarda öğretici (didaktik) bir amaç
güdülür, gündelik hayatla ilgili dersler
ve öğütler verilir. Okurlar çoğu zaman
verilen dersin veya öğüdün ne
olduğunu anlamakta zorluk
çekmezler. Çünkü bu ders veya öğüt 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
2
eserin bir yerinde, çoğu defa sonunda,
bir atasözü ya da özdeyiş biçiminde
açıkça belirtilir. Fabllarda basit ahlak
ilkelerine değinildiği gibi insanların
birçok kusurlu yönüne de dikkat
çekilir.
Fabllar aracılığıyla kanaatkârlık,
özveri, yardımseverlik, iyi niyet gibi
olumlu davranışlar çocuğa
kazandırılabilir. Özellikle 8-12 yaş
grubu çocuklar fabl okumaktan ve
dinlemekten büyük zevk alırlar.
Kanaatkârlık, tamahkârlık, kıskançlık,
paylaşımcılık gibi çocuklar tarafından
anlaşılması güç kavramların somut
olaylarla anlatılması sebebiyle çok
önemli bir eğitim aracı olarak kabul
edilmelidir.
Fabllar insan belleğinde çok kolay
saklanabilen ve ortaya çıkarılabilen
özelliklere sahip olduğu için sözlü
gelenek içinde de yaşatılabilmektedir.
Çoğu manzum olan fablların başlıca
amacı, belli bir ana fikrin yalın veya
birkaç olayın yardımıyla en kısa
yoldan açıklamaktır.
Fabllar olay anlattıkları için bir başka
şiiri okumaktan ya da ezberlemekten
daha çok çocukların ilgisini çeker.
Bundan dolayı fabllar kısadır ve şu
dört bölümden oluşur:
a. Olayın ve kahramanların tanıtıldığı giriş
bölümü
b. Olayın entrikalarla düğümlendiği gelişme
bölümü
c. Düğümün çözüldüğü sonuç bölümü
d. Olay ve olayların arkasında yatan ana fikrin
açıklandığı ders bölümü (kıssadan hisse
bölümü)
Batılı anlamda ilk örnekleri Şinasi vermiştir.
Ahmet Mithat, Kıssadan Hisse adlı eserini
ahlakî gaye güderek yazmıştır. Bu eserde
yazar, Ezop’tan, La Fontaine’den yapmış
olduğu çevirilere ve kendi yazmış olduğu
fabllara yer vermiştir Recaîzade Mahmut
Ekrem, La Fontaine’den Horoz ile Tilki,
Kurbağa ile Öküz, Karga ile Tilki, Meşe ile Saz,
Ağustos Böceği ile Karınca gibi birçok çeviriler
yaparak bu alanda Türk Edebiyatına katkıda
bulunuştur. Ali Ulvi Elöve “Çocuklarımıza
Neşideler” adlı şiir kitabında La Fontaine,
Victor Hugo, Lamartine’den yaptığı çevirilerin
yanında, yine bunlardan esinlenerek yazdığı
fabl türü şiirlere de yer vermiştir. Nabizade
Nazım’ın “Bir Sansar ile Horoz ve Tavuk” adlı
eseri vardır Nurullah Ataç, Orhan Veli Kanık,
M. Fuat Köprülü, Vasfi Mahir Kocatürk,
Sabahattin Eyüboğlu fabl türü ile ilgilenmiş
çeviri yapmış, araştırmalarda bulunmuşlardır.
2. MASAL
Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağıza,
kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla
olağanüstü durum ve olayları yine olağanüstü
kahramanlara bağlayarak anlatan halk
hikâyelerine masal denir.
Özellikleri:
Masallar, meydana geldikleri zaman
bir kişinin malıyken, yaygınlaştıkça,
yöreden yöreye, ülkeden ülkeye
geçtikçe halkın malı olur. Masal,
anonim bir türdür.
Masallarda genellikle iyilik-kötülük,
doğruluk- haksızlık, adalet-zulüm,
alçakgönüllülük-kibir… gibi zıt
durumların temsilcisi olan kişilerin
mücadelelerinden veya insanların
ulaşılması güç hayallerinden söz
edilir.
Masallarda yer ve zaman kavramları
belirsizdir.
Anlatımda genellikle geniş zaman veya
öğrenilen geçmiş zaman kipi (-mişli
geçmiş) kullanılır.
Anlatım kısa ve yoğundur.
Masal kişileri her tabakadan
seçilebilir. Masallarda cinler, periler,
devler de rol alır.
Masalların bir kısmı hayvanlarla
ilgilidir.
Masalların çoğu "bir varmış, bir
yokmuş" ya da "evvel zaman içinde,
kalbur saman içinde" gibi ifadelerle
başlar. Bunlara tekerleme ya da
döşeme denir. Tekerlemeden sonra
olay ve dilek bölümleri gelir. Türk
masallarında dilek bölümü "onlar 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
3
ermiş muradına..." ya da "gökten üç
elma düştü." biçiminde başlar.
Masallarda milli ve dini motiflere
hemen hiç yer verilmez.
Masallarda genellikle bir eğitim amacı
saklıdır. Masallar bu yönüyle didaktik
(öğretici) bir nitelik taşır.
Günümüzde belli bir kişinin ortaya
koyduğu yapma masallarda
yazılmaktadır.
Türk masalları üzerinde, bizde Pertev
Naili Boratav, Eflatun Cem Güney gibi
kişiler çalışmışlardır.
Masal türünün Hindistan'da doğduğu
sanılmaktadır.
Masal Türünün Önemli Eserleri
Bin bir Gece Masalları (Doğu Masalı)
Grimm Kardeşlerin Masalları (Alman
Edebiyatı)
Andersen Masalları (Danimarka
Edebiyatı)
Perrault Masalları (Fransız Ed.)
3. HİKÂYE (ÖYKÜ)
Yaşanmış ya da yaşanabilecek şekilde
tasarlanmış olayları kişilere bağlı olarak belli
bir yer ve zaman içinde anlatan türe hikâye
denir. Millî kültürümüzün önemli
parçalarından "Dede Korkut Hikâyeleri",
"destanlar" ve "halk masalları"nı saymazsak,
Avrupaî tarzda ilk hikâyeler, Tanzimat
Edebiyatı döneminde görülür.
19. yüzyıl sonlarında başlayıp günümüze doğru
daha da gelişen hikâye, özellikle Alphonse
DAUDET ve Guy de MAUPASSANT gibi büyük
Fransız yazarlarının tekniğiyle tekâmüle
ulaşmıştır. Bu iki yazar "realist" akımın
yetiştirdiği zamanın ileri gelen
romancılarındandır. Fransız hikâyeciliği Guy
de MAUPASSANT'ın izinden gelişmiştir.
Amerika edebiyatında özellikle mizahî
hikâyeleriyle Mark TAWİN, O. HENRY ve
bunları takiben John STEİNBECK, Batılı ünlü
hikâyecilerdendir.
Dünya hikâyeciliğinde iki hikâye biçimi
hâkimdir. Bunlar:
1) Maupassant Biçimi: Hikâyede asıl olan
"olay" dır. Okuyucunun hikâyeyi şöyle ya da
böyle yorumlamasına imkân verilmez. Çünkü
hikâyedeki olay, mantıklı bir seyir hâlinde
takip eder. Kişilerin portreleri, özenle ve
ayrıntılı olarak çizilir.
2) Çehov Biçimi: Hikâyede asıl olan "olay"
değildir. Hikâye, sona erdiği zaman her şey
bitmiş değildir. Hikâye, asıl bundan sonra
başlıyor demektir. Zira kişiler tamamıyla
tanıtılmadığı, olaylarda kesinlik hâkim
olmadığı için okuyucunun hayal kurması
devamlı hareket hâlindedir ve kendine göre
yorumlar yapmaya uygundur.
İlk Çağ Anadolu'sunda masal, ve tarihi olayları
anlatan eserlerle oluşmuştur. Orta Çağda
özellikle Hindistan'da "Binbir Gece Masalları"
sağlam bir hikâye geleneğinin varlığını
bildirmektedir. Bu gelenek, Arapça'dan
yapılan çevirilerle Avrupa'ya masal, efsane,
rivayetler şekliyle yayılmıştır.
Hikâyeye bugünkü anlamda ilk edebi kimlik
kazandıran İtalyan yazar Boccacio'dur. XVI.
Yüzyılda yazdığı "Decameron" adlı eseriyle ilk
öykü örneğini vermiştir. Rönesans'ın etkisiyle
de XIX. Yüzyıl edebiyatının en yaygın türü
olmuştur.
Bizde, destanlar, halk hikâyeleri ve masallarla
eski bir temeli olan bu tür, XIV. Ve XV.
Yüzyılda "Dede Korkut Hikâyeleri" ile çağdaş
hikâye tekniğine yaklaşmıştır.
XIX. yüzyılda Tanzimat'la gelen yeniliklerle
birlikte batılı anlamda ilk örneğini Ahmet
Mithat Efendi "Letaif-i Rivayet (söylenegelen
güzel şeyler) adlı eserini yazarak vermiş;
"Kıssadan Hisse" ile bu türü geliştirmiş, Sami
Paşazade Sezai: "Küçük Şeyler" adlı eseriyle
modern hikâyeyi oluşturmuştur. Bağımsız bir
tür olma özelliğini ise Milli Edebiyat
döneminde Ömer Seyfettin'le kazanmıştır.
Hikâyenin Unsurları
1) Olay: Hikâyede üzerinde söz söylenen
yaşantı ya da durumdur
2) Kişiler: Olayın oluşmasında etkili olan ya
da olayı yaşayan insanlardır.
3) Yer (mekân): Olayın yaşandığı çevre veya
mekândır.
4) Zaman: Olayın yaşandığı dönem, an
mevsim ya da gündür.
5) Dil ve Anlatım: Hikâyenin dili açık, akıcı ve
günlük konuşma dilinden farklı olarak, etkili 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
4
sözcük, deyim atasözü ve tamlamalarla
zenginleştirilmiş güzel bir dil olmalıdır.
Anlatım ise iki şekilde olur Hikâye
kahramanlarından birinin ağzından yapılan
anlatım "hikâyede birinci kişili anlatım";
yazarın ağzından anlatılanlar "hikâyede
üçüncü kişili anlatım"
Hikâyede Plân:
Hikâyenin planı da diğer yazı türlerinde
olduğu gibi üç bölümden oluşur; ancak bu
bölümlerin adları farklıdır. Bunlar:
1) Serim: Hikâyenin giriş bölümüdür. Bu
bölümde olayın geçtiği çevre, kişiler
tanıtılarak ana olaya giriş yapılır.
2) Düğüm: Hikâyenin bütün yönleriyle
anlatıldığı en geniş bölümdür.
3) Çözüm: Hikâyenin sonuç bölümü olup
merakın bir sonuca bağlanarak giderildiği
bölümdür.
Ancak bütün hikâyelerde bu plân uygulanmaz,
bazı öykülerde başlangıç ve sonuç bölümü
yoktur. Bu bölümler okuyucu tarafından
tamamlanır.
Hikâye Çeşitleri
Hikâye, hayatın bütünü içinde fakat bir
bölümü üzerine kurulmuş derinliği olan bir
büyüteçtir. Bu büyüteç altında kimi zaman
olay bir plan içinde, kişi, zaman, çevre
bağlantısı içinde hikâye boyunca irdelenir.
Kimi zaman da büyütecin altında incelenen
olay değil, hayatın küçük bir kesiti, insan
gerçeğinin kendisidir Bu da öykünün çeşitlerini
oluşturur. Buna göre;
1) Olay (Klasik Vak'a) Hikâyesi: Bir olayı ele
alarak, serim, düğüm, çözüm plânıyla anlatıp
bir sonuca bağlayan öykülerdir. Kahramanlar
ve çevrenin tasvirine yer verilir Bir fikir
verilmeye çalışılır; okuyucuda merak ve
heyecan uyandırılır. Bu tür, Fransız yazar Guy
de Maupassant ( Guy dö Mopasan) tarafından
yaygınlaştırıldığı için "Mopasan Tarzı Hikâye"
de denir. Bu tarzın bizdeki en önemli
temsilcileri: Ömer Seyfettin, Refik Halit
Karay, Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Reşat Nuri
Güntekin'dir.
2) Durum (Kesit) Hikâyesi: Bir olayı değil
günlük yaşamın her hangi bir kesitini ele alıp
anlatan öykülerdir Serim, düğüm, çözüm
planına uyulmaz Belli bir sonucu da yoktur.
Merak ve heyecandan çok duygu ve hayallere
yer verilir; fikre önem verilmez, kişiler kendi
doğal ortamlarında hissettirilir. Olayların ve
durumların akışı okuyucunun hayal gücüne
bırakılır. Bu tarzın dünya edebiyatında ilk
temsilcisi Rus yazar Anton Çehov olduğu için
"Çehov Tarzı Hikâye" de denir.
Bizdeki en güçlü temsilcileri, Sait Faik
Abasıyanık, Memduh Şevket Esendal ve Tarık
Buğra'dır.
3) Modern Hikâye: Diğer öykü çeşitlerinden
farklı olarak, insanların her gün gördükleri
fakat düşünemedikleri bazı durumların
gerisindeki gerçekleri, hayaller ve bir takım
olağanüstülüklerle gösteren hikâyelerdir.
Hikâyede bir tür olarak 1920'lerde ilk defa
batıda görülen bu anlayışın en güçlü temsilcisi
Franz Kafka'dır Bizdeki ilk temsilcisi Haldun
Taner'dir. Genellikle büyük şehirlerdeki
yozlaşmış tipleri, sosyal ve toplumsal
bozuklukları, felsefi bir yaklaşımla, ince bir
yergi ve yer yer alay katarak, irdeler biçimde
gözler önüne serer.
4. ROMAN
Olmuş ya da olabilir nitelikteki olayları ve
konuları ele alan edebî türlere Roman denir.
Diğer türlerden ayrılan en önemli özelliği,
uzunluğudur. Romanlarda, toplumsal olaylar
ve ilişkiler gerçeklere uygun bir tarzda ele
alınır.
İyi bir roman ilgi çekici olmalı, herkesi
ilgilendiren insancıl bir tema taşımalıdır.
Romandaki olaylar arasında dengeli bir
sıralama ve bağ bulunmalıdır. Olaylar akla
yakın olmalı, romanın konusundan doğmalıdır.
Romandaki varlıkların kişilikleri baştan sona
dek konuya uygun nitelikte olmalı, birbiriyle
çelişmemelidir.
Roman yazarı; romanda yarattığı kişilerini
kendi kişiliği içinden görebilmelidir.
Romandaki davranışlar ve konuşmaların,
kişilerin karakterlerinden çıkmasını
sağlamalıdır.
Okuyucu, romanı iş olsun diye okumaz. Roman
okurken avunmak, kendinden uzaklaşmak
ister. Romandaki kişilerle ilgilenmeye başlar.
Olaylar karşısındaki davranışlarının ne
olacağını merak eder. Onların başarılarından
mutluluk duyar. Onların sıkıntılarına üzülür.
Kendisini onların yerine koyar. Onların
davranışlarını eleştirir. Bu davranışlar içinde
yapılmaması gerekeni, yapılmamış olanları 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
5
bulur. Romanı okuyup bitirince genel bir
yargıda bulunur.
Türk edebiyatında önceki yüzyıllarda roman
türüne benzer edebî eserler mevcuttur.
Bunlar:
1) Halk Hikâyeleri (Kerem ile Aslı, Ferhat ile
Şirin gibi.)
2) Meddah Hikâyeleri
3) Dinî Hikâyeler (Hz. Ali'nin Cenkleri gibi)
4) Destanî Hikâyeler (Dede Korkut Hikâyeleri,
Battal Gazi Destanı gibi)
Avrupaî tarzda ilk roman, Tanzimat
döneminde yazılmıştır. Namık Kemal'in
"İntibah", ilk Türk romanıdır. Nabizâde
Nazım'ın "Karabibik", ilk köy romanıdır. Yusuf
Kâmil Paşa'nın Fenelon'dan çevirdiği
"Telemak", ilk çeviri romandır.
Romanlarda, şu ögeler üzerinde önemle
durulmalıdır: Konu, kişiler, çevre, zaman, ana
düşünce ve anlatım tarzı (üslûp).
Romanlardaki olaylar, bir plâna uygun olarak
anlatılır. Bu plân şöyledir:
Giriş (Serim): Roman olayının başı, burada
verilir.
Gelişme (Düğüm): Roman olayının gelişip,
açıldığı bölümdür.
Sonuç (Çözüm): Romandaki olayın açıklığa
kavuştuğu, düğümün çözüldüğü bölümdür.
Romanlar, işlenilen konularına göre şu
çeşitlere ayrılır:
1) Tarihî romanlar: Tarihteki olay ya da
kişileri konu alan romanlardır. Yazar tarihi
gerçekleri kendi hayal gücüyle birleştirerek
anlatır.
Valter Scolt - Vaverley
Gogol - Toros Bulba
V. Hugo - Nöturdam de Paris
N. Kemal - Cezmi
N. Atsız’ın Bozkurtlar
Tarık Buğra - Küçük Ağa, Küçük Ağa
Ankara’da
K. Tahir - Yorgun Savaşçı, Devlet Ana
2) Macera Romanları: Kahramanların
başından geçen hareketli olayların anlatıldığı
romanlardır.
Alexander Dumas – Monto Kristo
Kontu, Üç Sihaşörler
Ahmet Midhat – Hasan Mellah, Hüseyin
Fellah, Dünyaya İkinci Geliş
3) Polisiye Romanlar: Macera ve heyecan
duygularını artıran romanlardır.
Edgar Allen Poe – Morgue Sokağı
Cinayeti
Arthur Connan Doyle – Sherlock
Holmes
Agatha Cristie – Şark Ekspresinde
Cinayet
Ahmet Midhat – Esrar-ı Cinayat (İlk
Türk Polisiye Romanı)
Cingöz Recai – Server Bedii takma
adıyla Peyami Safa
4) Egzotik Romanlar: Yabancı ülkelerin
toplumsal özelliklerini, geleneklerini anlatan
romanlardır.
Refik Halit Karay – Nilgün
Pierre Loti – İzlanda Balıkçısı
5) Sosyal Romanlar: Ekonomik bunalımlar,
sınıfsal çelişkiler, köyden kente göç gibi
toplumsal sorunları konu edinen romanlardır.
Victor Hugo – Sefiller
Sami Paşazade Sezai – Sergüzeşt
Ahmet Midhat – Felatun Bey ile Rakım
Efendi
Recaizade Mahmud Ekrem – Araba
Sevdası
6) Psikolojik Tahlil Romanları: Roman
kahramanlarının psikolojisini tahlillerle
anlatan romanlardır.
Madame De Le Fayette – Princesse De
Cleves (Dünyanın ilk psikolojik roman
örneği)
Peyami Safa – Dokuzuncu Hariciye
Koğuşu
7) Biyografik Roman: Topluma mal olmuş bir
kişinin yaşamını, yaşadığı döneme katkılarını
anlatan romandır.
Oğuz Atay – Bir Bilim Adamının Romanı
8) Otobiyografik Roman: Yazarın kendi
hayatını konu edindiği romanlardır.
Mark Twain–Tom Sawyer’in Maceraları
Orhan Kemal – Avare Yıllar, Baba Evi
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
6
Türk Edebiyatında Roman
Türk edebiyatına roman Fransızcadan yapılan
çevrilerle girdi. Bu çevirilerden ilki Yusuf
Kamil Paşa'nın Fenelon'dan yaptığı Tercüme-i
Telemak'tır. Daha sonra adı bilinmeyen bir
çevirici Victor Hugo'nun ünlü romanı Sefiler'i
(Les Miserables) çevirdi. 1860-1880 yıları
arasında başta Fransız yazarlar olmak üzere
birçok Batılı yazarın eseri Türkçeye çevrildi.
İlk Türk romanı Şemsettin Sami'nin Taaşşuk-ı
Talat ve Fitnat adlı eseridir. Sami'den sonra
Ahmed Mithat romanlarıyla Türk romanının
gelişmesine katkıda bulundu. Türk romanı asıl
Tanzimat döneminde gelişti. Recaizade
Mahmut Ekrem'in Araba Sevdası yeni teknikler
kullanılan Batılı anlamda türüne en yakın ilk
Türk romanıdır. Servet-i Fünun edebiyatı
döneminde ilk usta romanlar ve usta yazarlar
kendilerini gösterdi. "Sanat sanat içindir"
tezini savunan bu yazarlar aşk ve acıma gibi
konuları işledi. Halit Ziya Uşaklıgil bu dönemin
en önemli romancısı sayılır. Aşk-ı Memnu
(1925) adlı romanı günümüzde de en başarılı
Türk romanlarından biridir.
1910'dan sonra milli duyguların ağır
basmasıyla birlikte "Genç Kalemler" dergisi
çevresinde Türkçülük akımı gelişti. Milli
romanların yazılması bu dönemde başladı.
Halide Edip Adıvar'ın Vurun Kahpeye, Reşat
Nuri Güntekin'in Çalıkuşu romanları bu
dönemin örneklerindendir. Cumhuriyet
döneminde çağdaş Türk romanı ortaya çıktı.
Toplumsal ve sosyal gelişmeleri konu alan
romanlar yazıldı. Köy ve kent romanları ayrımı
da bu dönemle ilgilidir.
5. TİYATRO (OYUN)
Yaşamda görülen olayları sahnede
canlandırma sanatına ve bu amaçla yazılmış
eserlerdir. Tiyatrolar tıpkı opera, sinema,
bale gibi göstermeye bağlı bir metindir.
Dünya edebiyatında tiyatronun başlangıcı Eski
Yunan’da Bağbozumu Tanrısı Dionysos adına
düzenlenen törenlere kadar dayanır.
Türk edebiyatında modern anlamda tiyatro
Tanzimat’la birlikte başlar. İlk tiyatro
eserimiz Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı tek
perdelik komedisidir. Sahnelenen ilk tiyatro
eserimiz ise Namık Kemal’in “Vatan yahut
Silistre”dir.
Bunların dışında Ahmed Vefik Paşa ve Direktör
Ali Bey gibi isimlerin de tiyatronun
gelişiminde önemli payları vardır.
Tanzimat’ın ikinci döneminden itibaren
gerilemeye başlayan tiyatro, Servet-i Fünun
ve Fecr-i Ati dönemlerinde durma noktasına
gelmiştir. Milli Edebiyat’la birlikte tekrar
hareketlenen tiyatro, asıl gelişimini
Cumhuriyet döneminde yapmıştır.
Faruk Nafiz Çamlıbel, Necip Fazıl Kısakürek,
Haldun Taner, Reşat Nuri Güntekin, Necati
Cumalı, Yusuf Ziya Ortaç, Orhan Asena
başarılı tiyatro yazarlarımızdandır.
Edebiyatımızda tiyatro türü iki başlıkta
incelenebilir:
A. Geleneksel Türk Halk Tiyatrosu
Geleneksel Türk tiyatrosu içinde orta
oyunlarının önemli bir yeri bulunmaktadır.
Kavuklu ve Pişekâr; orta oyunlarında sıkça
görülen sembolik kahramanlardır. Bu kişiler;
yine, geleneksel tiyatromuzun önemli
kahramanları Karagöz ile Hacivat'ın
karşılığıdırlar.
Kavuklu, bilimsel anlayıştan uzak, fakat ârif,
halk adamını temsil etmektedir. Pişekâr ise,
Osmanlıca kelimeler kullanmakta yetenekli,
okumuş insanı temsil etmektedir. Her ikisi de
birbirlerinin açık yönlerini tamamlayan önemli
tiplerdir. Bunlar, orta oyunlarında mizahî
unsurlarla topluma mesajlar verir ve insanları
bilgilendirirler.
Geleneksel Türk Tiyatrosu, şu çeşitlere ayrılır:
1) Meddah: Bir kişinin tek başına hazırladığı
oyun çeşididir. Kelime anlamı "metheden =
övgücü" demektir. Meddah, anlattığı olay ya
da hikâyeyi seyirci önünde çeşitli hareket ve
taklitlerle canlandırır. Bu şekilde insanlar,
eğlenirken düşünme imkânı bulur. Meddahın
başlıca eşyaları mendil, sandalye ve
bastondur.
2) Karagöz: Gölge oyunudur. Beyaz bir perde
üzerinde çeşitli insan tiplerinin
canlandırılmasıdır. Bu oyunlar, "Karagözcü"
adı verilen usta bir sanatçı tarafından perdeye
yansıtılır. Oyunun başkahramanı "Karagöz",
okumamış, ama zeki ve anlayışlı bir halk
adamıdır. İkinci kahraman "Hacivat" ise,
Karagöz'e zıt kişilikte bir insandır. Arapça ve
Farsça kelimelerle konuşur, zaman zaman
bilgiçlik taslar.
Karagöz, Türklere özgü bir oyundur. Çünkü
çok eskiden beri Türkler, çeşitli adlar altında
Karagöz oyununu biliyor ve oynatıyorlardı.
Hatta Avrupa'da "Çin gölgeleri" diye 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
7
adlandırılan gölge oyununun bile Karagöz' den
geldiğini yapılan araştırmalar gösterir.
Bu oyun, Osmanlı Türkleri arasında uzun
zaman yaşadı. Batılı anlamda tiyatro türünün
edebiyatımıza girmesinden sonra yavaş yavaş
önemini kaybetti.
Karagöz'deki diğer önemli tipler de şunlardır:
Çelebi, Tuzsuz Deli Bekir, Yahudi, Ermeni,
Rum, doktor, Frenk, Arap, Acem, Arnavut,
Trabzonlu, Rumelili vb.
3) Orta Oyunu: Orta oyunu, açık bir
meydanda oynanır. Seyirciler bu meydanın
etrafını çepeçevre kuşatırlar. Ancak bir
tarafını açık bırakırlar. Oyuncular, oyundan
önce oradan meydana dâhil olurlar. Çağdaş
Türk tiyatrosuna en yakın örnektir. Konular ve
tipler olarak Karagöz'e çok benzerler. En ünlü
tipleri Kavuklu ve Pişekâr’dır. Ayrıca; "Balama
(Rum)", "Frenk" ve "zenne" tipleri de
bulunmaktadır. Günümüzde, bazı köy ve
kasabalarda, orta oyunları bütün canlılığı ile
hâlâ devam eder.
4) Köy Seyirlik Oyunları: "Köylü Tiyatrosu"
adı ile de bilinen köy seyirlik oyunları
düğünlerde, bayramlarda ya da yılın belirli
günlerinde köylülerimizin genellikle "oyun
yapma","oyun çıkarma" adı altında bereket
bolluk, sağlık ve yeni yılı karşılamak amacıyla
oynadığı törensel içerikli oyunlardır.
Bu oyunlar meydanlarda oynandığı gibi kışın
oda içerisinde de oynanmaktadır. İlkel
toplumlardan günümüze değişim göstererek
ulaşan bu oyunlar önceleri yaşantının daha
verimli olabilmesi için doğaüstü güçlere,
tanrılara ya da tanrıya şükran belirten bilinçli
olarak gerçekleştirilen törenlerdir.
B. Modern Türk Tiyatrosu
1. Trajedi
Seyircide korku ve acıma hislerini uyandırarak
onu kötü duygularından arındırmayı
amaçlayan tiyatro türüdür.
Başlıca Özellikleri:
Konusunu seçkin kimselerin
hayatından ya da mitolojiden yani
tanrılar arasındaki ilişkilerden seçer.
Kahramanları tanrılar ya da soylu
kimselerdir. İnsan müsveddesi sayılan
sıradan insanlara yer verilmez.
İşlenmiş, kusursuz bir üslubu vardır;
kaba sayılan sözlere yer verilmez.
Çirkin olaylar (cinayet, kavga vs.)
seyircinin gözü önünde
gerçekleştirilmez.
Üç birlik kuralına uyar. Bu, yer,
zaman ve olay birliğidir. Yani oyun
hep aynı yerde aynı dekorla
oynanmalı, olay bir günlük zaman
dilimi içinde geçecek izlenimi
vermeli, (Bu yüzden oyun, olayın
sonundan seçilir; önceki olaylar koro
tarafından anlatılırdı.) aynı ana olay
etrafında geçmelidir.
En ünlü trajedi yazarları; Eski
Yunan'da Aiskhylos, Euripides.
Sophokles; Klasik Fransız edebiyatında
Corneille ve Racine'dir.
2. Komedi
İnsanları güldürerek eğitmeyi amaçlayan
tiyatro türüdür. Her gülünç şeyin altında ders
alınacak acı bir gerçeğin olduğuna inanılır.
Başlıca Özellikleri:
Konusunu günlük hayattan, sosyal
olaylardan seçer.
Kahramanları sıradan insanlar, eğitim
görmemiş ya da sonradan görme
kişilerdir.
Üslupta kusursuzluk aranmaz, kaba
sayılan hatta küfürlü sözlere yer
verilir.
Çirkin, kaba olaylar seyircinin gözü
önünde işlenir.
Üç birlik kuralına uyar.
İnsan karakterinin gülünç ve eksik
yanlarını anlatanlara karakter
komedyası, toplumun gülünçlüklerini
anlatanlara töre komedyası, olayların
merak uyandıracak şekilde işlendiği
eserlere entrika komedyası adı verilir.
Komedi türü 17. yüzyıldan sonra
düzyazıyla yazılmaya başlanmıştır.
En ünlü komedi yazarları; Eski
Yunan'da Aristophanes, Klasik Fransız
edebiyatında Moliere'dir.
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
8
3. Dram
19. yüzyılda trajedinin sıkı kurallarını yıkmak
amacıyla meydana getirilen tiyatro türüdür.
Başlıca Özellikleri:
Konusunu günlük hayattan ya da
tarihin herhangi bir devrinden
seçebilir.
Hem acıklı hem komik olaylar aynı
oyunda iç içe bulunur.
Kahramanlar hem soylulardan hem
sıradan insanlar arasından seçilir.
Üç birlik kuralına uymak zorunda
değildir.
Her tür olay seyircinin karşısında
gerçekleştirilebilir.
Şiir, düzyazı karışık halde bulunur.
En ünlü dram yazarları; İngiliz yazar
Shakespeare dramın ilk ürünlerini
vermiştir. Ancak bu türün özelliklerini
Victor Hugo belirlemiştir. Şehitler,
Geothe diğer ünlü dram yazarlarıdır.
Müzikli Tiyatro:
a) Opera: Sözlerinin tümü ya da çoğu "koro,
solo, düet" biçiminde şarkılı olarak söylenen
müzikli tiyatro eseridir. Oyunculara, orkestra
eşlik eder.
b) Operet: Eğlenceli, hafif konulu, içinde
bestesiz konuşmalar da bulunan müzikli
tiyatrodur. Daha çok halk için yazılmış
eserlerdir.
c) Opera Komik: Operetin, yüksek sınıf için
yazılmış, besteli biçimidir.
ç) Vodvil: Hareketli, eğlenceli bir konuya
dayanan, içinde şarkılara da yer verilen hafif
komedidir. Bu nedenle vodvil, bir "komedi
türü" olarak da gösterilir.
d) Bale: Konusu; türlü dans ve davranışlarla
anlatılan müzikli, sözsüz tiyatro türüdür.
6. ŞİİR
Duygu, hayal ve düşüncelerin bir düzene bağlı
olarak, çekici bir dil ve ahenkli mısralar içinde
aktarılmasıdır.
Şiiri düz yazıdan ayıran ölçü, mısra, ahenk
gibi unsurlar vardır.
Nazım (şiir) biçimindeki yazılara "manzum";
Nazım parçalarına da "manzume" denir.
Şiir Türleri
1. Lirik Şiir: Aşk, ayrılık, hasret ve özlem gibi
konuları işleyen duygusal şiirlerdir.
Duygu, coşku ve akıcılık söz
konusudur.
Gazel, şarkı koşma, semai lirik şiire
örnektir.
2. Pastoral Şiir: Doğa güzelliklerini, kır ve
doğa sevgisini, orman, yayla, dağ, köy ve
çoban yaşamını, bunlara karşı duyulan
özlemleri anlatan şiir türüdür. Şair doğa
karşısındaki duygularını anlatıyorsa "idil", bir
çobanla karşılıklı konuşuyormuş gibi
anlatıyorsa "eglog" adını alır.
3. Epik Şiir: Destansı özellikler gösteren
şiirlerdir. Okuyanda coşku yiğitlik duygusu,
savaşma arzusu uyandırır.
Kahramanlık, yiğitlik gibi konular
işlenir.
4. Didaktik Şiir: Bilgi vermek, öğretmek, öğüt
vermek gibi öğretici amaç taşıyan şiirlerdir.
Ahlakilik hâkimdir, Kuru bir üslubu
vardır.
Manzum hikâyeler ve fabllar hep
didaktiktir.
5. Satirik Şiir: Toplumdaki çeşitli düzensizlik
ve bozuklukları yeren, taşlayan şiirlerdir. Halk
edebiyatında "taşlama", Divan edebiyatında
"hiciv" denir.
6. Dramatik Şiir: Tiyatronun manzum şekline
denir. Dramatik manzume, karşılıklı konuşma
şeklinde yazılan manzumelerdir.
Şiir Bilgisi
Mısra (Dize): Ölçülü ve anlamlı, bir satırlık
nazım birimidir.
Beyit (İkilik): Aynı ölçüde olan ve anlamca bir
bütünlük oluşturan ve iki dizeden oluşan
nazım birimidir.
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
9
Ölçü (Vezin): Şiirde dizelerin hece sayısına
veya hecelerin ses değerine göre bir uyum
içinde olmasıdır.
Hece Ölçüsü: Şiirde dizeleri oluşturan
sözcüklerin hece sayılarının eşitliğine dayanan
ölçüdür. Hece ölçüsüyle yazılmış dizeler
okunurken belli yerlerde durulur. Durulan bu
yerlere "durak" denir. Durak sözcüğün sonunda
yer alır.
Aruz Ölçüsü: Dizelerdeki hecelerin uzunluk ve
kısalığına göre, açık ya da kapalı oluşuna göre
düzenlenmesidir. Kısa heceler nokta(.) uzun
heceler çizgi (-) ile gösterilir.
İmale: Aruz kalıbına uydurmak için kısa
hecenin uzun sayılmasıdır.
Zihaf: Uzun heceleri kısa okumaktır.
Serbest Ölçü: Bu ölçüde hecelerin sayısı ya da
uzunluğu kısalığı dikkate alınmaz.
Redif
Mısra sonlarında yazılışları, okunuşları,
anlamları ve görevleri aynı olan eklerin,
kelime ve kelime gruplarının tekrar
edilmesine "redif" denir.
Örnek-1
Bizim elde bahar olur, yaz olur.
Göller dolu ördek olur, kaz olur.
Sevgi arasında yüz bin naz olur.
Suçumu bağışla, ben sana kurban.
(Ercişli Emrah)
Örnek-2
Bu ıslıkla uzayan, dönen, kıvrılan yollar,
Uykuya varmış gibi görünen yılan yollar
Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu.
Gökler bulutlanıyor, rüzgâr serinliyordu.
(F. Nafiz Çamlıbel)
Kafiye (Uyak)
Mısra sonlarındaki yazılışları ve okunuşları
aynı, anlamları ve görevleri farklı kelimelerin,
eklerin benzerliğine kafiye denir.
Yanıp tutuşmadan aylarca yummadım
gözümü,
Nücuma sor ki, bu kirpikler uyku görmüş mü?
(Mehmet Akif ERSOY)
Kafiye Çeşitleri
1) Yarım Kafiye: Tek ses benzerliğine
dayanan kafiyedir.
Örnek-1
Ben çektiğim kimler çeker
Gözlerim kanlı yaş döker
Bulanık bulanık akar
Dağlarım seliyim şimdi (Kul Mustafa)
Örnek-2
İstedim kendimi bu göle atam
Elimi uzatıp yavruyu tutam
Örnek-3
Üstümüzden gelen boran kış gibi
Şahin pençesinde yavru kuş gibi
Seher sabahında rüya düş gibi
Çağıta bağırta aldı dert beni
2) Tam Kafiye: İki ses benzerliğine dayanan
kafiye türüdür.
Örnek-1
Yollarda kalan gözlerimin nurunu yordum,
Kimdir o, nasıldır diye rüzgârlara sordum,
Hulyamı tutan bir büyü var onda diyordum
(Y. Kemal Beyatlı)
Örnek-2
Sen miydin o afet ki dedim, bezm-i ezelde
Bir kanlı gül ağzında ve mey kasesi elde,
Bir sofrada içtik, ikimiz aynı emelde,
Karşımda uyanmış gibi bir baktı sarardı.
(Yahya Kemal Beyatlı)
Örnek-3
On atlıya karar verdim yaşını
Yenice sevdaya salmış başını
El yanında yakar gider kaşını
Tenhalarda gülüşünü sevdiğim.
3) Zengin Kafiye: Üç ya da daha çok ses
benzerliğine dayanan kafiye türüdür.
Örnek-1
Ertesi gün başladı gün doğmadan yolculuk,
Soğuk bir mart sabahı.. Buz tutuyor her
soluk (Faruk Nafiz Çamlıbel)
Örnek-2
Baygın bir ihtizaz ile bi-huş akar dere,
Sahillerinde çocuklar uzanmış çemenlere.
(Orhan Seyfi Orhon)
Örnek-3
Miskin Yunus biçareyim
Baştan ayağa yareyim
Dost ilinden avareyim
Gel gör beni aşk neyledi 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
10
4) Cinaslı Kafiye: Anlamları ayrı, fakat yazılış
ve okunuşları aynı olan kelime ve kelime
gruplarının mısra sonunda tekrarı ile oluşan
kafiyedir.
Örnek-1
Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya
Ben yarimden vazgeçmem
Götürseler asmaya
Örnek-2
Bilmem ki yaz mı gelmiş
Niçin açmış gül erken
Aklımı kayıp ettim
Nazlı yarim gülerken
Örnek-3
Kendin çöz kendin tara
Değmesin el başına
Ben yarime kavuştum
Darısı el başına
Kafiye Şeması
Mısraların son seslerine bakılarak bir
dörtlüğün kafiye düzeni çıkarılır. Kafiye
düzenlerinin, mısralarının son seslerindeki
düzene göre çeşitleri vardır.
1. Düz Kafiye: "a a a b" "bbbc" "cc" "a a b
b" olmalı.
İftardan önce gittim Atik-Valde semtine
Kaç defa geçtiğim bu sokaklar, bugün yine,
Sessizdiler, Fakat Ramazan maneviyyeti
Bir tatlı intizara çevirmiş sukuneti
2. Çapraz Kafiye: "a b a b" "cdcd" olmalı.
Hayran olarak bakarsınız da
Hülyanızı fetheder bu hali
Beş yüz sene sonra karşınızda
İstanbul fethinin hayali
3. Sarma Kafiye: "a b b a" "cdcd" olmalı.
İhtiyar, elini bağrına soktu,
Dedi ki: "İstanbul muhasarası
Başlarken aldığım gaza yarası
İçinden çektiğim bu oktu.
III. ÜNİTE: SÖZLÜ ANLATIM
1. KONFERANS
Hazırlıklı ve plânlı konuşma türlerindendir.
Herhangi bir bilimsel alanda, topluluk
karşısında yapılan konuşmalara Konferans
denir. Konferansı verecek kişi, kelimelerin
telaffuzuna, (diksiyona) ve dil bilgisi
kurallarına dikkat etmelidir. Verilmek istenen
düşünceler; açık, anlaşılır ve orijinal
olmalıdır.
Konferans verilirken konuşmacı, yazdıklarını
kâğıttan okumamalıdır. Sanki söyleşi
yapıyormuş gibi konuşmalıdır. Arada sırada,
yeri geldiğinde kâğıda bakmalıdır. Konuşmacı,
gözlerini dinleyicilerin üzerine çevirmeli,
böylece onların kendisini ilgiyle izlemelerini
sağlamalıdır. Ayrıca, konuşmacı; temiz
giyinmeli, ciddî olmalı, kibar davranmalı,
güzel konuşmalıdır. Ses tonunu yerine göre
ayarlamalı, vurguyu iyi yapmalıdır. Konferans
verilmeden önce, bir başkası konferansçıyı
bütün özellikleriyle dinleyicilere tanıtmalıdır.
Konuşmacı; dinleyicileri sıkıcı ve bıktırıcı söz
ve tavırlardan uzak durmalıdır. Ayrıca, el, yüz
ve vücut hareketlerini konunun anlamına
uygun olarak yerinde ve uyumlu yapmak
zorundadır. Hatiplik yeteneği olmayan
konuşmacıların, vereceği konferansın etkisiz
ve başarısız olacağı da unutulmamalıdır.
Konferansta dikkat edilecek bir diğer özellik
de zamana uymaktır. Bir saati aşan
konferansların dinleyici üzerinde etkisinin
azaldığı bir gerçektir. Konferansçı, bu gerçeğe
dikkat etmeli, bir saatten az bir sürede
konferansını bitirmelidir. Ayrıca, konferansçı;
yersiz, taşkın el ve kol hareketlerinin
konuşmanın değerini düşürdüğünü
unutmamalıdır.
Konferans hazırlanırken öncelikle yapılması
gereken iş, konferansın sunulacağı konuda
geniş bir kaynak taramasına girişmek
olacaktır. İncelenecek konuda
ansiklopedilerden başlayarak değişik yazı ve
incelemeler gözden geçirilmeli, böylelikle
sağlam ve derli toplu bir malzeme
hazırlanmalıdır. Bu malzemeye konferansçı
kendi görüş ve düşüncelerini de katarak
öncelikle konferansın plânını düzenlemelidir.
Bilimsel toplantılarda söylenen ve akademik
hitabet türüne giren söylevler (nutuklar) de
konferans sayılır.
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
11
Konferans plânı şöyle düzenlenebilir:
(a) Hitap cümlesi.
(b) Konunun sunuluşu.
(c) Konferansın amacı.
(ç) Konunun açılması ve anlatılması.
(d) Sonuç.
(e) Sorular ve cevaplar.
Konuşmaya, konferansı düzenleyenlere ve
dinleyicilere saygı bildiren ve iltifat edici
sözlerle başlanmalıdır. Sonra konunun
çerçevesi çizilmeli ve ortaya konmalıdır.
Bundan sonra konuşmacı, amacına göre
konusunu açmalı, o konudaki çeşitli görüşleri
kırıcı ve tahkir edici olmayan ifadelerle
belirtmelidir.
Konuşmacı, bayağı ve argo sözler
kullanmaktan kaçınmalıdır. Zaman zaman
canlı örnekler ve fıkralarla, konuşma tarzının
değiştirilmesiyle, ses tonuna verilecek iniş ve
çıkışlarla dinleyicilerin dikkatini ve ilgisini
uyanık tutmaya çalışmalıdır.
Konferansta bir konunun bütün yönlerinin ve
ayrıntılarının verilme-sinin mümkün olmadığı
unutulmamalıdır. Konuyu fazla dağıtmak,
dinleyicinin konuşmayı takip edememesine
neden olur. Çok fazla ayrıntı, herkesi aynı
ölçüde ilgilendirmeyeceği için dinleyiciyi
sıkar.
Konferans, anlatılanların kısaca özetlenmesi,
maksadın verilmesi ve dinleyicilere saygı ve
iltifat eden sözlerle bitirilmelidir. Sorulacak
sorular da kısaca ve soranı incitmeden
cevaplanmalıdır.
Seminer
Belirli bir bilim dalındaki gelişmeleri, belli bir
bilgi düzeyine sahip kimselere tanıtmak
amacıyla düzenlenen ve konunun değişik
bölümleri, bu bilim dalında otoritesi ve
yeteneği kabul edilen kişiler tarafından
açıklanan toplantılardır.
Yüksek öğretim kurumlarında lisans/lisansüstü
öğrenci ve öğreticilerin katılımıyla yapılan
seminerler, bu tanıtımın dışındadır. Bunlar
yüksek öğretim kurumlarında, öğretim
üyesinin yönetimi altında, öğrencilerin
yaptıkları araştırmalarla ilgili rapor hazırlama,
tartışma biçiminde yürütülen toplantılardır.
2. Açık Oturum
Konusunda uzman kişilerin bir masa
çevresinde toplanarak tartışmasına Açık
Oturum denir.
Açık oturumda tartışılacak konu, toplumun
tümünü ya da bir bölümünü ilgilendirmelidir.
Açık oturum; bir salonda izleyici önünde ya da
televizyon ve radyoda dinleyici önünde
yapılmaktadır. Açık oturumda izleyicilerin
sorularını almak ve cevaplamak da
mümkündür. Bu takdirde açık oturum,
"forum"a dönüşmektedir. Televizyon ve
radyodan tartışmayı izleyen kişiler, açık
oturuma telefon sorularıyla katılabilir.
Açık oturum bir "başkan" tarafından yönetilir.
Konunun ortaya atılması, giriş konuşmasının
yapılması, soruların düzenli olarak sorulması
vb. durumlar başkanın idaresinde yapılır. Bu
nedenle, başkan, açık oturumdan önce plân
yapmak zorundadır. Ayrıca, başkan; tartışma
sırasında meydana gelebilecek tatsız ve çirkin
saldırıları da önlemelidir. Oturum sonunda
ise, ortaya çıkan karşıt ya da aynı düşünceleri
özetleyerek oturumun genel
değerlendirmesini yapmalıdır. Bu nedenle
başkan, açık oturumun temel öğesidir.
Açık oturumda bir yarışma havası yoktur.
Başkan, konuyu belirtir, konuşmacıları tanıtır.
Ele alınan konu ile ilgili bilgileri verir. Sonra
konuşmacılara ara ile sorular yöneltir.
Konuşmacılar da görüşlerini belirtirler.
Gerekli bilgileri verirler. Bu arada diğer
konuşmacılar da konuşmakta olanın sözlerini
özenle dinleyip, gerekli notu alırlar.
Gerekirse, konuşmacının bazı görüşlerine
katılmadıklarını nedenleri ile birlikte
belirtirler.
Oturuma katılacak kişilerin konularında iyi
hazırlanmış olmaları açık oturumun kalitesini
artırır. Ayrıca, konuşmacıların diğer
konuşmacılar ve izleyiciler karşısında saygılı
olmaları da çok önemlidir.
3. Sempozyum (Bilgi Şöleni)
Belli bir konuyu aydınlatmak amacıyla, bilim
adamı ve araştırmacıların bir araya geldikleri
ve konuşmacıların konunun belirli bölümlerini
sundukları, tartışmalı toplantılardır. Bir başka
deyişle; ortaya konan konu hakkında aynı
oturumda, çeşitli kişilerin yaptıkları
açıklamalı konuşma türüdür.
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
12
Bildiri sahiplerine ayrılan zaman oldukça
kısadır. On dakikalık bir sürede 1500-2000
kelime kullanma şansı vardır. Buna göre,
hazırlanacak bildiri, dört sayfayı
geçmemelidir. Cümleler, kolay anlaşılır
biçimde düzenlenmelidir. Metni yazmadan
önce ana başlıklar vurgulanmalıdır.
Sunulabilecek yansı sayısı da 5-6 civarında
olmalıdır. Ayrıca, bildiri metni, yayımlanmaya
uygun biçimde hazırlanmalıdır.
Sempozyumda her konuşma, ayrı bir
hazırlıktır, fakat birbirini tamamlayıcı söyleşi
ve içtenlik havası vardır. Konuşmalardan sonra
konuşmacılar, birbirlerine konu ile ilgili
sorular sorabilirler. Böylece sempozyumdan
"panel" e geçilir. Daha sonra da tartışmalara
seyirciler de katılırsa panelden "forum" a
geçilmiş olur.
Bildiri metni, şu bölümlerden oluşmalıdır:
(a) Giriş: Araştırılan sorunun tanıtılması ve
neden bu konunun ele alındığı, çalışmanın
diğer çalışmalar arasındaki yeri. (yarım sayfa)
(b) Deney: Malzeme ve yöntemin tanıtımı. (bir
sayfa)
(c) Bulgular: Bildirinin en önemli bölümüdür.
Dinleyiciler tarafından beklenen yeni bilgi,
belge ve önerilerin açıklanması ve
tartışılması.
Bildiri, konferans ile büyük ölçüde bir
benzerlik gösterir. Bildiri, öncelikle bilimsel
bir yazı türüdür. Oysa konferansta, bilimsellik
yanında popüler bir hava söz konusudur.
Bildiride her şeyden önce aranan özellik,
bilimsel bir yenilik getirmiş olması ve orijinal
bir konuyu ele almış bulunmasıdır. Bunun
yanında bildiri, bilinen bir konuya yenilik
getirme, değişik görüş ve düşüncelerle yeni
tezler ortaya koyma, bu tezleri bilimsel
delillerle doğrulama ya da bir önceki tezi
çürütme gibi özellikleri de bünyesinde taşır.
Bu değerlendirmeye göre, bildiriyi kısaca
bilimsel bir konuda yenilik getirmek, orijinal
bir buluş ortaya koymak amacıyla kaleme
alınmış bir yazı türü olarak tanımlamak
yerinde olacaktır.
Bildiri de konferans gibi bir dinleyici topluluğu
önünde okunur. Ancak bildirinin sunulduğu
topluluk, o konuda az çok uzmanlaşmış
kişilerden oluşur.
Ayrıca, bildiride de konferans gibi konuşma ve
hitap etme becerisi gözetmek gerekir.
Konferansta zaman zaman hazırlanan
metinden uzaklaşma söz konusu olabilirken
bildiride metne bağlı kalma esastır.
Konferansta sözünü ettiğimiz konuşmanın
bitiminde yer alan soru ve cevap bölümü,
bildiride konu çerçevesinde tartışma olarak
ayrı bir özellik gösterir.
Bildiriler, genellikle yayımlanan bir yazı
türüdür. Bazen yabancı dillerde de
yayımlanabilir.
Bildiriler hazırlanırken kullanılan dil, uzmanlık
dalının gerektirdiği terimler ve ifade yapısı ile
de konferanstan büyük ölçüde farklılık
gösterir.
Son olarak, bildiride varılan sonuçlar ve ana
noktalar özetlenerek ana düşünce bir kez
daha vurgulanmalıdır.
Üzerinde çalışılan metin; aralıklarla gözden
geçirilmeli ve gerekli düzeltmeler yapılmalı,
konuya hâkimiyet sağlanmalıdır. Metnin,
kartlara aktarılması daha yararlıdır.
4. Forum
Bir başkanın yönetiminde, toplumu
ilgilendiren bir konuda, farklı gruplardan
oluşan dinleyicilerin söz sırası alarak konuşma
kuralları içerisinde yaptıkları tartışmalara
forum denir.
Forum, panelin devamında yapılacaksa
başkan, panelin süresini bir saat, forumun
süresini de yarım saat olarak sınırlayabilir. Bu
durumda panelden sonra forum yapılacağı
konuşmalara başlanmadan duyurulmalıdır.
Forum, toplu tartışmaların başlı başına bir
çeşidi sayılmamakla birlikte, dinleyicilerin
konu üzerinde daha aktif ve farklı bakış
açılarıyla düşünmelerini sağlar. Foruma davet
edilen uzmanların görüşlerine de müracaat
edilerek ortaya çıkabilecek yanlış anlayışların
önüne geçilir.
Esasen forumdan amaç belli kararlara varmak
değil, konuyu değişik anlayışlarla, farklı
boyutlarıyla ortaya koymaktır.
Forumda söz alan dinleyiciler, konuyla ilgisi
olmayan özel sorunlarına değinmemelidir.
Sorular kısa, açık ve net olmalı, tartışma saygı
kuralları içerisinde, kırıcılıktan uzak, samimî
bir hava içerisinde yapılmalı, tartışmadan
beklenen amaca yardımcı olunmalıdır.
12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
13
5. Münazara
Herhangi bir konu üzerinde zıt düşüncelerin
karşılıklı olarak savunulmasına Münazara
denir. Münazarada önemli olan "savunma" dır.
Taraftarı az olan bir düşünce, iyi savunulduğu
zaman çok kişi tarafından takdir edilebilir.
Münazara için genellikle üçer ya da dörder
kişilik iki grup kurulmalıdır. Gruplardan birisi
işlenecek konuya olumlu, diğeri ise olumsuz
yönden savunmalıdır. Yani, bir grup "tez",
diğer grup ise "antitez" i almalıdır. Ayrıca,
münazara yapacak kişileri değerlendirecek bir
"jüri" seçilmelidir. Jüri, ya başlangıçta ya da
münazara yapılacağı gün seçilebilir.
Olumlu tezin savunulması, olumsuzdan daha
kolay olduğu için, konuşmaya, olumlu tezi
savunan gruptan biri başlamalıdır.
Konuşmacıların savunmalarının gücü kadar,
taraflı ve tarafsız dinleyicilerin gösterilerinin
de jüri üzerinde etkisi bulunur. Ancak, taraf
tutan dinleyicilerin, karşı taraf
konuşmacılarının moralini bozacak nitelikte
gösteride bulunmaları doğru değildir.
Münazaraya katılacak kişilerle, jüri üyeleri
münazara tekniği konusunda
bilgilendirilmelidir. İki grup da kendi
aralarında iş ve konu bölümü yapıp münazara
gününe kadar hazırlıklarını tamamlamalıdır.
Konuşmacılara, araştırma için en az 2-3 hafta
süre verilmelidir.
Gruptaki her kişi savundukları konunun değişik
alt konuları hakkında konuşmak zorundadır.
Birden fazla kişi, aynı alt konuyu savunamaz.
Münazarada yazılı metne bakarak okuma
olmaz. Savunulan konu; sözlü ele alınmalıdır.
Konuşmacıların, konularını bir kâğıda yazıp
okumaları çok yanlıştır.
Münazarada etkili savunmanın önemli olması
gibi, belli zaman içinde konuşmak da
önemlidir. Bu nedenle konuşmacılara eşit
zaman dilimleri verilmelidir. Bu zaman,
genellikle 5-15 dakikadır. Ayrıca, münazarayı
izleyen grup da çok önemlidir. Konuşmacılar;
konularını savunurken izleyicilerin büyük bir
sessizlikle konuları dinlemesi gerekmektedir.
Konuşmacıların tutarsız bir düşüncesi, yanlış
yerde yapılmış bir mimik hareketi
izleyicilerde tepkiye neden olmamalıdır.
İzleyiciler savunulan düşüncenin doğruluğunu
ya da yanlışlığını onaylayacak davranışlardan
uzak durmalıdır. Ancak, böylece jürinin doğru
ve tarafsız değerlendirmesi mümkün olur.
Jürinin, değerlendirmede dikkat edeceği
özellikler:
a) Türkçeyi kullanma gücü. (Diksiyon, vurgu,
tonlama, kelime hazinesi, cümle kurma vb.)
b) El, kol ve yüz hareketlerini yerinde
kullanma.
c) Savunmada inandırıcı olma. (Belgeler,
istatistikî bilgiler, resimler, gazete ve dergi
haberleri, güncel olaylarla örnekleme vb.)
ç) Konuşmacıların fizikî özellikleri. (Temiz ve
düzenli kıyafet, saç, sakal tıraşı vb.)
IV. ÜNİTE: BİLİMSEL YAZILAR
Bilimsel yazı, öğretme, doğruluk ve yenilik
için yazılan yazı türüdür. Kendine özgü bir
anlatım tarzıdır. Yazı, dile dayanır. Dil ortak
anlaşma aracıdır. Belli kural ve tekniklere
ulaşabilir. Bilimsel ancak dile dayandığı için
sıkıcı veya anlaşılamaz olmamalıdır.
1. Plan
Bilimsel yazı birkaç sayfalık bir makale
olabileceği gibi birkaç yüz sayfalık kitap da
olabilir. Esas itibariyle teknik aynıdır. Yazının
değil veya "Osmanlı'da Tıp" araştırması yapan
yazarın a söze başlarken de denebilir.
Önsözün ardından kısa veya uzun bir Giriş
bölümü gelir. Giriş'te kitabın iskeleti anlatılır.
Konular açıklanır, bilgi verilir. Buna methal de
denir. Ana bölümlendirme Kısımlar ve
Bölümler şeklindedir. Kitap Sonuç'tan sonra
Ekler, Kronoloji, Bibliyografya, İndeks ile
biter. Kitabın başında yazarın biyografisi,
künyesi, teşekkür, kısaltmalar, resim ve şekil
cetveli yer alır.
2. Teknik
Türkiye'de kullanılan karma usuldeki standart
şudur:
Yazar adı, Eser adı, (çeviriyse çevirmeni),
Yayınevi, Yer ve tarih. Mesela Vikipedi
hakkında Ahmet Sezer adlı yazarın kitabı şöyle
gösterilir: Ahmet Sezer, Vikipedi, İstanbul
2006. Burada araya giren ve ençok karıştırılan
cilt, sayfa ve basımdır. Bunlar şöyle
gösterilmelidir:
Ahmet Sezer, Vikipedi, Viki Yayınları, C.1,
İstanbul 2006, s.1. Eser çeviriyse eser adından
sonra çevirmeni yazılır. Parantez kullanılmaz.
Araştırma bir dergide çıkmışsa format şudur:
Ahmet Sezer, "Vikipedi", Viki dergisi, Sayı:1,
s.1. 12. SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI
14
Yazının kaynakları metinde nasıl gösterilir?
Bunun yaygın iki metodu vardır. Birincisi,
açıklanan görüş daha önce söylenmişse yeni
bir cümleyle anlatılsa dahi üzerine gönderme
numarası konulmalıdır. Yahut kaynağı
doğrudan alıntılamak ve üzerini
numaralandırmaktır. Buna sayfa altı dipnotu
metodu denir. Numaralar sayfa altında
sıralanıp kaynaklar yazılır. Burada yazar ismi
soyadından önce gelir, kitabın sonundaki
soyadı sırasıyla karıştırılmamalıdır.
İkinci gönderme metodu yaslanan görüşün
veya alıntının yanına parantez açarak yazarın
adı ve yayının tarihi verilir. (Sezer:2006) gibi.
Bunun yukarıdakinden farkı dipnotlarının
bölüm sonlarında verilmesidir, ancak sayfaaltı
dipnotu yaygın olduğu üzere bu metod
kullanılmasa, doğrudan metinde göndermeler
numaralandırılsa da olur.
3. Doğruluk
Girişte belirtildiği gibi bir yazar daha önce
başkalarının söylediklerini belirtmek
zorundadır. Bu bilimsel namustur. Eğer
başkasının görüşlerini alır ve gönderme
yapmazsa bilimsel hırsız durumuna düşer.
Buna intihal denir. Tesadüfen iki yazar aynı
görüşü söylemiş olabilir mi? Eskiler buna
tevarüd derdi. Olabilir ancak bilerek
başkasının görüşlerini kendine mal etme zaten
bilimsel ağda belli olur.
4. Dil (Üslup)
Bir yazarı olduran yahut öldüren dilidir.
Mükemmel bir düşünce berbat bir dil
yüzünden anlaşılmaz, okunmaz. Tersi de
mümkündür, çok parlak, cafcaflı bir dille
yazılmış ve bilimsel diye sunulmuş boş eserler
görmek mümkündür.
Yazar ulusal dili okulda öğrenir, ama bilimsel
dili öğrenmesi yıllarını alır. O yüzden bilimsel
yazı yazmak kolay değildir. Yazarın anadiline
hâkim olması ön şarttır. Dilbilgisi ve yazım
yanlışları düzeltilebilir ama mantık hataları
düzeltilemez.
Bilimsel yazı, jargon'dan kaçınmalıdır. Jargon,
Webster's' daki tanıma göre: karışık, anlamsız,
acayip, ilkel dil-teknik terminoloji-gizemli,
dolaylı, uzun kelimelerle önemli hissi veren
dil.
Türkçede yazı dilinde -di'li geçmiş zaman
kullanılır. -miş'li geçmiş zaman bürokratik bir
dil olduğundan artık pek az araştırmada yer
almaktadır. Görüşler ifade edilirken eskiden
Biz'li anlatım yaygındı, bugün kimse "biz bu
hususta şöyle düşünüyoruz" gibi çoğul bir ifade
kullanmaz.
5. Kaynak Gösterme
Kaynakça, yararlanılan kaynakların
dökümüdür. Metinde gönderme yapılan bütün
kaynaklar sıralanmalıdır. Hangi kaynağın nasıl
kullanıldığı yazarın inisiyatifindedir ancak
metinde bahsi geçmeyen kaynakların
gösterilmesi lüzumsuzdur ve okunduğu zannını
vermek itibariyle ahlaki değildir. Bibliyografya
yazar soyadına göre, alfabetik yapılır.